Ochrona dóbr osobistych w polskim prawie cywilnym

Dobra osobiste to dobra niemajątkowe, które podlegają ochronie prawnej i przysługują każdemu człowiekowi. W Kodeksie Cywilnym nie zawarto definicji dóbr osobistych, jednak wymieniono ich przykłady. Do dóbr osobistych, które podlegają ochronie i które wymieniono w Kodeksie, zaliczamy godność, dobre imię, wizerunek, zdrowie, swobodę sumienia, wolność, twórczość artystyczną bądź naukową czy też tajemnicę korespondencji. Ochrona dóbr osobistych przysługuje każdemu człowiekowi przez całe jego życie.

Dobra osobiste podlegają ochronie niezależnie od statusu danego człowieka. Dobra te powstają w momencie narodzin, natomiast wygasają w chwili śmierci. Podczas życia danego człowieka nie można ograniczyć ochrony jego dóbr osobistych. Dobra osobiste są ponadto niezbywalne, co oznacza, że niemożliwe jest przeniesienie ich na inną osobę. Dobra osobiste są to zatem wszystkie wartości, które dotyczą integralności cielesnej i psychicznej, a ze względu na swoją szczególną doniosłość podlegają ochronie prawnej. By można było chronić dane dobro osobiste, powinno ono zostać prawnie usankcjonowane i uznane przez prawodawcę. Przy uznawaniu pewnych dóbr za te, które wymagają ochrony prawnej, bierze się pod uwagę między innymi postęp cywilizacyjny i uwarunkowania społeczne. 

Kodeks cywilny a ochrona dóbr osobistych

Przepis dotyczący ochrony dóbr osobistych znajduje się w artykule 23 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z nim „Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Katalog dóbr osobistych jest otwarty i nieustannie poszerzany np. przez orzecznictwo. Do dóbr osobistych zaliczają się nie tylko te wymienione w Kodeksie Cywilnym, ale również inne dobra, które zakwalifikować można jako dobra osobiste. Dobra osobiste chronione prawem to również życie rodzinne, życie intymne, a także ochrona mieszkania. Niektóre z dóbr osobistych przysługujących człowiekowi zostały wymienione nie tylko w Kodeksie Cywilnym, ale również w Konstytucji, co świadczy o ich szczególnej wadze i doniosłości prawnej. Na poziomie konstytucyjnym chroniona jest między innymi wolność oraz nietykalność osobista. Więcej na temat prawa cywilnego i spraw, które wchodzą w jego zakres, przeczytasz pod adresem https://smadwokaci.pl/obszary-praktyki/prawo-cywilne/.

Naruszenie dóbr osobistych

W sytuacjach naruszenia dóbr osobistych takich jak życie czy zdrowie, za naruszenia odpowiada się niezależnie od tego, czy osobie naruszającej dane dobro można przypisać winę. Jeśli natomiast dojdzie do naruszenia innych dóbr osobistych, by możliwa była wypłata zadośćuczynienia lub odszkodowania, działanie takie musi być zawinione. W przypadku naruszenia dóbr osobistych istnieje domniemanie bezprawności czynu. W niektórych sytuacjach bezprawność można jednak wyłączyć. Wykluczenie bezprawności ma miejsce jeśli dane działania naruszające dobra osobiste innych osób zostały podjęte w ramach istniejącego porządku prawnego. Sytuacja taka może mieć miejsce np. jeśli cudza nietykalność cielesna została naruszona w ramach obrony koniecznej. Osoba broniąca się nie musi wypłacać odszkodowania. Jeśli pokrzywdzony wyrazi zgodę na naruszenie swojej nietykalności cielesnej, np. poprzez przeprowadzenie operacji, uznaje się, że do naruszenia dóbr osobistych nie doszło. Zgodę można w każdej chwili odwołać. Inne okoliczności, które wykluczają bezprawność czynu to stan wyższej konieczności, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia oraz działanie w obronie społecznego interesu.

Środki ochrony 

W niektórych sytuacjach dobra osobiste mogą zostać naruszone w sposób zgodny z prawem. Ochrony dóbr osobistych można domagać się wyłącznie w sytuacji, kiedy ich naruszenie miało miejsce w sposób z nim niezgodny. Przykładowo wtrącenie do więzienia jest ograniczeniem wolności, jednak w większości przypadków nie jest ono bezprawne. Zadośćuczynienia można się natomiast domagać w sytuacji, kiedy okaże się, że osoba wtrącona do więzienia była niewinna. 

Jeśli czyjeś dobro osobiste zostało naruszone bezprawnym działaniem innej osoby, pokrzywdzony może żądać zaniechania działania. Możliwe jest także żądanie, by sąd zakazał sprawcy naruszeń dóbr osobistych.  Dodatkowo jeśli doszło już do naruszenia, ten, czyje dobro naruszono, może żądać usunięcia skutków naruszenia. Jeśli ktoś np. poniósł szkodę materialną w wyniku naruszenia dóbr osobistych przez inną osobę, może żądać zapłaty odszkodowania. W sytuacji kiedy bezprawne naruszenie dóbr osobistych spowodowało szkody psychiczne, możliwe jest żądanie zadośćuczynienia lub wpłaty na pewien cel społeczny. Możliwe jest również żądanie od sprawcy naruszeń wydania stosownego oświadczenia oraz przeprosin. Oświadczenie takie może zostać złożone w formie ustnej, pisemnej czy publicznie, w prasie lub telewizji. Osoba pokrzywdzona ma możliwość skorzystania jednocześnie z wszystkich wymienionych środków ochrony. 

Katalog dóbr osobistych podlegających ochronie ulega nieustannemu poszerzaniu. Dzięki temu każdy człowiek ma większą pewność, że jego dobra osobiste nie zostaną bezprawnie naruszone. Poszerzanie katalogu dóbr osobistych objętych ochroną stanowi odpowiedź prawa na potrzeby współczesności.